Prvi nacionalni zakon o zaštiti autorskog prava donet je u Engleskoj 1709. godine, a tokom XVIII veka u Francuskoj i Nemačkoj razvila se doktrina “književne i umetničke svojine”, koja je označavala pravo autora na ekonomsku dobit od svojih dela.

Napredak tehnike i rast stope pismenosti podstakli su donošenje Bernske konvencije za zaštitu književnih i umetničkih dela 1886. godine, prvog medjunarodnog dokumenta koji štiti autorsko pravo. Medju potpisnicima ove konvencije bila je i Srbija.

Državni razvoj u okviru Jugoslavije uključivao je poštovanje autorskog prava: prvi Zakan o zaštiti autorskog prava donet je 1929. godine, a potom je donošen više puta (1946. 1957,1968, 1978, 1998. i 2005. godine), da bi zadnji put bio donet 2009. godine, uz nekoliko izmena i dopuna do 2016. godine.

Zaštita autorskog prava je doslovno civilizacijska, ali i pragmatično ekonomska potreba Srbije, naročito jer je zbog izuzetno lošeg stanja dugo posle 2000. godine bila na listi zemalja kojima su pretile ekonomske sankcije zbog grubog kršenja autorskog prava (u Srbiii je i danas na snazi Zakon o posebnim ovlašćenjima radi efikasne zaštite prava intelektualne svojine, Službeni glasnik RS RS 46/05, čije su odredbe delimično derogirane Zakonom o autorskom i srodnim pravima (2009).

Zaštita autorskog i srodnih prava je obaveza Srbije po Sporazumu o stabilizaciji i pridruživanju, dok se u postupku pregovora o članstvu u Evropskoj Uniji jedno od ukupno 35 poglavlja odnosi se samo na intelektualnu svojinu (Poglavlje 7).

Konačno, Sporazum o trgovinskim aspektima prava intelektualne svojine (TRIPS sporazum) je jedan od tri ključna sporazuma na kojima počiva Svetska trgovinska organizaciia, i čiji je član Srbija od 2009. godine.

Uredjivanje stanja u vezi autorskog i srodnih prava za Srbiiu je, stoga, jedan od najvaćnijih zadataka u izgradnji zdravog i privlačnog privrednog ambijenta, što su ciljevi kojima se težilo donošenjem novog Zakona o autorskom i srodnim pravima i što on treba da podstakne i omogući.

Zakon iz 2009. godine predvideo je nekoliko novina, izmedju ostalog novu vrstu ograničenja prema kojoj je moguće bez dozvole autora i bez plaćanja autorske naknade umnožavnje i stavljanje u promet autorskog dela prilagodjenog za lica sa invaliditetom (npr. štampanje književnog dela u formi Brajeve azbuke). Bez ovog ograničenja autorsko pravo imalo bi diskriminatornu funkciju za osobe sa invaliditetom i pomalo je neprijatno saznanje da ovakva odredba nije usvojena mnogo ranirje. Druga vrsta je ograničenje u vremenu.

Po našem zakonu, autorsko pravo traje za života autora i 70 godina nakon njegove smrti, bez obzira kada je autorsko delo objavljeno. Prestankom autorskog prava autorsko delo postaje javno dobro i može se slobodno koristiti uz obavezu priznanja autorstva i poštovanje dela, budući da moralna prava autora, kao lična, nikada ne prestaju.

Opšta pravila u vezi ograniičnja dejstva autorskog prava jednako važe i za srodna prava. Trajanje srodnih prava je odredjeno prema vrsti:

imovinska prava interpretatora, proizvodjača fonograma. proizvodjača videograma i proizvodjača emisije traju 50 godina od nastanka predmeta srodnog prava;

pravo proizvodjača baze podataka traje 15 godina od nastanka baze;

pravo prvog izdavača slobodnog dela traje 25 godina; konačno,

pravo izdavača štampanih izdanja na posebnu naknadu traje 50 godina od izdavanja dela.

Od korisnika autorskih dela i predmeta srodnih prava se traži da plaćaju naknadu za njihovo korišćenje.

Ostvarivanje prava nosilaca autorskog i srodnih prava može se vršiti individualno ili kolektivno:

Individualno ostvarivanje vrši se neposredno, od strane autora, ili preko zastupnika, na osnovu punomoćja.

Kolektivno ostvarivanje prava vrši se preko specijalizovanih organizacija, pri čemu je u Zakonu iz 2009. godine kao velika novina uvedeno obavezno kolektivno ostvarivanje prava nosilaca autorskog i srodnh prava koje obuhvata:

1. pravo autora na kablovsko reemitovanje,
2. pravo autora na posebnu naknadu i naknadu od posluge dela,
3. pravo interpretatora na naknadu za emitovanje i javno saopštavanje,
4. pravo proizvodjača fonograma na naknadu za emitovanje i javno saopštavanje,
5. pravo izdavača štampanih izdanja na posebnu naknadu, i
6. pravo interpretatora, proizvodjača fonograma i proizvodjača videograma na posebnu naknadu.

Organizacija za kolektivno ostvarivanje autorskog i srodnih prava ne utvrdjuje tarifu samostalno, već kroz pregovore sa korisnicima. Pregovori o predlogu tarife su velika novina Zakona iz 2009. godine, budući da je do njegovog donošenja tarifu jednostrano odredjivala orqanizacija za kolektivno ostvarivanje autorskog i srodnih prava.

Korisnici dela i predmeta srodnih prava učestvuju u pregovorima kao reprezentativna udruženja korisnika ili kao individualni korsnici, pri čemu se javni radiodifuzni servis srnatra za individualnog korisnika. Domaće organizacije za kolektivno ostvarivanje autorskog i srodnih prava, po osnovu ugovora sa inostranim organizacijama, obezbeduju kolektivno ostvarivanje autorskog i srodnih prava domaćih nosilaca prava u inostranstvu i stranih nosilaca u Srbiji. Nadzor nad radom organizaciia za kolektivno ostvarivanie autorskog i srodnih prava vrši Zavod za intelektualnu svojinu.

(Objavljeno uz saglasnost gospodina Pere Markovića i odobrenje NALEDa)